Tsjechie.nl - Spraakmakende literatuur

Franz Kafka is een van de beroemdste inwoners van Praag geweest en als u in Praag bent zult u vaak zijn beeltenis tegenkomen. Vooral op de Karelsbrug treft u diverse stalletjes met mokken, dienbladen T-shirts, kalenders en ansichtkaarten.

Op zijn geboorteplek (zijn huis is helaas verdwenen) in Josefov bevindt zich nu het Franz Kafka Museum. Hier staat ook de bronzen buste van de schrijver. In het Gouden Straatje op nummer 22 staat het huis van zijn zus Ottla waar Kafka in 1916 zes van zijn beste verhalen schreef, zoals 'De Burcht'.

Nationalisme

Aan het einde van de achttiende eeuw werd het Tsjechisch herontdekt als gevolg van een gevoel van nationalisme in Tsjechie. In die tijd werd er een meer vastomlijnde Tsjechische grammatica ontwikkeld en er kwamen Tsjechische woordenboeken. Men voelde zich pas Tsjech wanneer men ook Tsjechisch sprak en schreef.

Geleidelijk aan ontrolde zich een taal tot een instrument waarmee ook op hoog peil literatuur kon worden bedreven. Toch zou het nog tot in de tweede helft van de negentiende eeuw duren voordat het Tsjechisch ook als taal een dominante positie in de maatschappij kon innemen.

De Tsjechische cultuur en daarmee literatuur zijn niet los te denken zijn van Europese stromingen als de pre-romantiek, romantiek en realisme. Er zijn tal van dwarsverbanden en gemeenschappelijke inspiraties aan te wijzen die veel Europese beïnvloedde.

Zo is er in de Tsjechische literatuur een schat aan folkloristisch geinspireerde teksten van liedjes, ballades, sprookjes, die bijvoorbeeld door Karel Jaromir Erben (1811-1870) zijn verzameld en tot literaire vorm bewerkt. Ook het prozawerk van de eerste vrouwelijke Tsjechische auteur, Bozena Nemcova (1820-1862), vertoont nog duidelijk sporen van die door de romantiek geïnspireerde ethisch-folkloristische belangstelling. 

Hetzelfde kan worden gezegd van het toneelwerk van Josef Kajetan Tyl (1808-1856) en het dichtwerk van de patriottische journalist Karel Havlicek (1821-1856), die de spot dreef met het Habsburgse bestel.

Avant-garde

Na de stichting van de eerste republiek Tsjechoslowakije in 1918 breekt in de literatuur de avant-garde door met provocerende, poëtische teksten. Het leven zelf werd tot poëzie verklaard en er werd vaak gebruik gemaakt van experimentele vormen. Zo werden er verschillende kunstvormen met elkaar verbonden zoals het Duitse Bauhaus en de Russische en Franse avant-garde. 

De belangrijkste vertegenwoordigers waren Karel Teige (theoreticus, 1900-1951) en de dichters Vitezslav Nezval (1900-1958) en Jaroslav Seifert (1901-1986), de latere Nobelprijswinnaar. Vanuit deze baanbrekende experimenten ontstond de moderne, naoorlogse Tsjechische poëzie, die daarna hun eigen ontwikkeling kenden.

Tussen de twee Wereldoorlogen in kwam de cabaret als voorwaardig literair genre op. Beroemd was onder andere het duo Voskovec en Werich (V&W), dat grote successen vierde in het ‘Bevrijde theater’. In deze stormachtige periode ontwikkelde zich ook het proza van de belangrijkste Tsjechische auteurs uit het Interbellum: Karel Capek (1890-1938) en Vladislav Vancura (1891-1942), die elk een groot oeuvre schiepen.

Van Capek werden onder andere zijn reisschetsen vertaald naar aanleiding van zijn bezoek aan Nederland ('Over Holland'). Vancura schreef naast een groot aantal dikke romans of romankronieken ook een novelle, 'Een wispelturige zomer', succesvol verfilmd in de jaren zestig van de 20e eeuw.

De bekendste Tsjechische schrijver van voor de Tweede Wereldoorlog is Jaroslav Hasek. Hij werd wereldberoemd met zijn roman 'De lotgevallen van de brave soldaat Svejk in de Wereldoorlog' (1923). Dit boek is zelfs opgenomen in de canon van de wereldliteratuur. Velen zien dit boek als dé Tsjechische roman bij uitstek. Het geeft het karakter van de Tsjechische volksaard uitstekend weer. 

Svejk is nog steeds erg populair, zowel binnen als buiten Tsjechie. Er worden zelfs quizzen georganiseerd waarin men zijn kennis van het boek op de proef stelt. In de Nederlandse vertaling is er ook een verhalenbundel van Hasek verschenen: 'De mensenhandelaar van Amsterdam en andere verhalen'.

Communisme

Na de Tweede Wereldoorlog kwam de Tsjechische literatuur onder druk te staan van het communisme. Vanaf 1948  kende het land een communistisch systeem van censuur en sancties tegen oppositionele schrijvers. In de jaren zestig wordt het politieke klimaat geleidelijk gematigder totdat het uitmondt in de beroemde Praagse Lente van 1968. In die periode wierpen vele schrijvers op als het geweten van het volk en probeerden de vinger te leggen op tekortkomingen van het communistsiche bestel. Een reeks schrijvers van formaat diende zich aan: Vaclav Havel, Bohumil Hrabal, Josef Skvorecky, Ludvik Vaculik, Ivan Klíma, Pavel Kohout en Milan Kundera, van wie inmiddels veel werk ook in het Nederlands werd vertaald.

Deze 'vrije' periode 1968 werd echter bruut afgesloten na de inval van de Warschaupactlegers in augustus van dat jaar. Degene die zich daarvoor met het ‘socialisme met het menselijk gezicht’ hadden breed gemaakt, trokken zich nu terug uit de officiële politieke en literaire verbanden en werden zogenaamde dissidenten. Zij moesten op eigen kracht en in het geheim hun teksten zien te vermeerderen om aan een groter publiek bekend te maken. Dankzij Tsjechische uitgeverijen in het buitenland, waar een deel van de dissidenten zich gevestigd had, konden die teksten toch in hun oorspronkelijke taal worden gedrukt.

In eigen land moest het publiek het stellen met de 'samizdat-uitgaven' (zelfgemaakte boekjes). Dat publiek bestond echter alleen nog maar uit de naaste kringen van diverse dissidente schrijvers. Ludvik Vaculik speelde in deze periode een belangrijke rol.

Officiele en officieuze literatuur

Vanuit deze dissidente kringen ontstond de beweging Charta 77. Deze probeerde aan te knopen met de mensenrechtenbeweging van Helsinki om daarmee aandacht te vragen voor de eigen onderdrukte positie. Een voorname rol hierbij speelde Vaclav Havel, de latere president, die tevens met zijn ‘officieuze’ fonds van dissidente teksten Vaculik enigszins van het podium verdrong.

Er ontstond de merkwaardige situatie van een politiek gewaarborgde en financieel ondersteunde ‘officiële’ literatuur met daarnaast het ‘officieuze’ literaire circuit met zijn banden met de emigrantenliteratuur zoals van Kundera, Skvorecky en Kohout. Hiervan was de officiële literatuur vanuit literair oogpunt de minst interessante en de ‘officieuze’ stond volop in het buitenland in de belangstelling. Aan die paradoxale situatie kwam pas een eind toen in november 1989 het communistische bestel instortte en de Fluwelen Revolutie een eind maakte aan de macht van de communistische garde.

De literatuur moest zich sindsdien hervinden. Enerzijds werd veel dissidente literatuur nu beschikbaar gemaakt voor het eigen publiek, anderzijds probeerde men af te rekenen met het nabije verleden. Daarnaast werd veel buitenlandse literatuur vertaald die vroeger niet was toegestaan. Sindsdien  proberen sommige schrijvers zich los te maken van deze politieke en morele thema’s, die samenhangen met het verleden, en beogen ze een veel autonomere literatuur. Onder hen kan men (relatief) jonge schrijvers rekenen als Jachym Topol, Milos Urban en Bohumil Hrabal.

Comenius

Jan Amos Comenius was een Tsjechisch filosoof, theoloog en pedagoog. Deze veelzijdige geleerde werd aan het eind van de 16e eeuw geboren in het Moravische plaatsje Nivnice. Wellicht komt de naam 'Comenius' u bekend voor van de naam van een winkel, bureau, vereniging of school. Met name voor deze laatste is het niet onbegrijpelijk dat Comenius zijn naam aan een onderwijsinstelling verleend.

Een van zijn bekendste werken, 'Orbis Sensualium Pictus' (de zichtbare wereld in plaatjes), heeft bijgedragen aan beter onderwijs. Het boek wordt gezien als een van de allereerste kinderboeken. Een ander bekend werk van Comenius was 'Janua Linguarum Reserata' (de geopende talenpoort) waarin hij een link legde tussen het  onderwijs in talen, voornamelijk Latijns, en ander onderwijs.

In 1656 ging Comenius in Amsterdam wonen. Zijn Nederlandse vriend de Geer bood hem onderdak aan in het 'Huis met de Hoofden'. Dit grote grachtenhuis is tegenwoordig Keizersgracht 123. Na zijn overlijden in 1670 werd hij begraven in Naarden. Hier werd een kerkje voor hem ingericht als mausoleum en geschonken aan de Tsjechische staat.